۰۱-۰۶-۹۴، ۰۹:۲۶ ب.ظ
دولت ساسانی علاوه بر توجه به مرزهای غربی خود با رومیان ، همواره به مرزهای شرقی خود نیز توجه داشت و ما در منابع تاریخی گاه به مواردی بر
می خوریم که پادشاهان ساسانی در زمان جنگ با رومیان ناگاه به سوی شرق رفته تا از مرزهای آن جا دفاع کنند. در طول حکومت ساسانیان 3
دولت قدرتمند به شکلی متوالی در شرق ایران حـکومـت کردند کــه ساسانیان با هر سه حکومت در جنگ بودند. ابتدا دولت کوشانیان بودند که
سابقه ی آنها به دوران قبل از ساسانیان می رسید و در نهایت به دست ساسانیان از پای درآمدند . پس از انها با وقفه ای کوتاه هپتالیان توانستند
حکومتی قدرتمند در شرق ایران برپا کنند . حضور اقوام ترک در اسیای میانه و اتحاد انها با ساسانیان به انقراض حکومت هپتالی و استقرار ترکان
در شرق ایران انجامید و این ترکان تا پایان سلسله ی ساسانی در شرق ایـران باقـی مانـدند. در زیر به بررسـی جداگـانه و مختـصر این دولتـها و
روابطشان با ساسانیان می پردازم :
1) کوشانیان : کوشانیان که غالبا آنها را از طوایف یوئه – چی می دانند و احتمالا در سالهایی حدود 46 میلادی به دست شخصی به نام
کوجولاکدفیسس متحد شدند خیلی زود توانستند در دوسوی کوهای هندوکش گسترش یابند و به یکی از دولتهای قدرتمند اسیا تبدیل شوند .
آنها از جنوب تا جلگه های شمالی هند نفوذ کردند و در غرب به مرزهای دولت اشکانی رسیدند. شکوفایی کوشانیان در عهد پادشاهی به نام
کنیشکه رخ داد . بنا بر افسانه ها او به آیین بودا درآمد و به ترویج این آیین در قلمروی خود پرداخت که زمینه ساز رشد و شکوفایی این ایین در شرق
و نفوذش به ایران شد. مرگ آخرین پادشاه بزرگ کوشانی به نام واسودوا ظاهرا حدود سال 225 میلادی رخ داده است . براندازی حکومت کوشانیان
غالبا به ساسانیان نسبت داده می شود . به گواهی کتیبه ی شاپور اول ساسانیان مستقیما بر سرزمین های کوشانیان و احتمالا تا نزدیکی های
پیشاور حکومت می کردند. گرچه عده ای از مورخان سقوط کوشانیان را به شاپور دوم نسبت می دهند اما به هر تقدیر پیداست که ظهور ساسانیان
به روزهای شکوه و عظمت امپراتوری کوشان پایان داد گرچه بنا بر شواهد باستان شناسی تا مدتها چند پادشاه کوچک کوشانی به حیات خود ادامه
داند.
2) هپتالیان : به روایت منابع چینی در اواخر سده ی چهارم میلادی موج تازه ای از مهاجمان هون معروف به هپتالی به باکتریا سرازیر شدند و با
بیرون کردن سایرین خود در انجا مستقر شدند . پروکوپیوس مورخ رومی در توصیف هپتالیان می گوید که گرچه آنها نام و نژادی مشترک با هونها دارند
اما زندگی صحراگردی نداشتند. انان سیماهای نسبتا روشنی داشتند و مردگان خود را در خاک دفن میکردند. در مورد زبان هپتالیان کسانی مانند
گیرشمن اعتقاد دارند گویشی ایرانی بوده است اما ظاهرا بنا بر شواهد محکمتر زبان انها شاخه ای از زبان ترکی بوده . در طی قرن پنجم میلادی
هپتالیان به قدرتی مهم در سرزمین های شرقی ایران تبدیل شد. اوج قدرت انها در زمان پیروز پادشاه ساسانی بود. پیروز ابتدا برای بیرون کردن
تاج و تخت از دست برادرش به هپتالیان پناه برد و توسط آنها به پادشاهی رسید اما بعدها با انها به جنگ پرداخت و اسیر شد و مجبور شد برای ازادی
خود به هپتالیان خراج دهد. پیروز بار دیگر با هپتالیان به جنگ پرداخت که این بار در جنگ کشته شد . هپتالیان در عهد قباد پدر انوشیروان نیز دارای قدرت
بودند و او را در رسیدن به پادشاهی حمایت کردند اما ظاهرا همچنان از ایرانیان خراج می گرفتند. آتش بس سال 557 میلادی با رومیان به
انوشیروان این فرصت را داد تا حساب خود را با این دشمن قدیمی تسویه کند. او با ترکان نو ظهور در آسیا ی میانه متحد شد و از دو سو به هپتالیان
حمله کردند و انها را کاملا شکست دادند. جزئیات امر و مهمتر از همه اینکه پس از این پیروزی تقسیم سرزمین هپتالیان میان ساسانیان و ترکان به چه
شکل بوده است مشخص نیست .
3) ترکان : ترکها در میانه ی قرن ششم میلادی با عنوان قوم ترک اولین بار در تاریخ ظاهر شدند. پس از اندک زمانی کشور جدید ترک به دو قسمت
تقسیم شد. که قسمت غربی آن تا آمودریا و دریای خزر می رسید و توسط فرمانروایی به نام ایستمی اداره می شد. این فرمانروا با خسرو قرارداد
اتحادی بست که به شکست هپتالیان منجر شد . اما خیلی زود این متحدان به دشمنانی خطرناک برای ساسانیان تبدیل شدند و با رومیان
برای حمله به ایران به توافق رسیدند. در زمان هرمزد پسر انوشیروان بهرام چوبین سردار ایرانی شکست سختی به ترکان داد و تا مدتی خطر آنها را از
سر ایران کوتاه کرد . با سقوط ساسانیان از اعراب ترکان نیز قسمتهایی از سرزمین های غربی خود را از دست دادند.
می خوریم که پادشاهان ساسانی در زمان جنگ با رومیان ناگاه به سوی شرق رفته تا از مرزهای آن جا دفاع کنند. در طول حکومت ساسانیان 3
دولت قدرتمند به شکلی متوالی در شرق ایران حـکومـت کردند کــه ساسانیان با هر سه حکومت در جنگ بودند. ابتدا دولت کوشانیان بودند که
سابقه ی آنها به دوران قبل از ساسانیان می رسید و در نهایت به دست ساسانیان از پای درآمدند . پس از انها با وقفه ای کوتاه هپتالیان توانستند
حکومتی قدرتمند در شرق ایران برپا کنند . حضور اقوام ترک در اسیای میانه و اتحاد انها با ساسانیان به انقراض حکومت هپتالی و استقرار ترکان
در شرق ایران انجامید و این ترکان تا پایان سلسله ی ساسانی در شرق ایـران باقـی مانـدند. در زیر به بررسـی جداگـانه و مختـصر این دولتـها و
روابطشان با ساسانیان می پردازم :
1) کوشانیان : کوشانیان که غالبا آنها را از طوایف یوئه – چی می دانند و احتمالا در سالهایی حدود 46 میلادی به دست شخصی به نام
کوجولاکدفیسس متحد شدند خیلی زود توانستند در دوسوی کوهای هندوکش گسترش یابند و به یکی از دولتهای قدرتمند اسیا تبدیل شوند .
آنها از جنوب تا جلگه های شمالی هند نفوذ کردند و در غرب به مرزهای دولت اشکانی رسیدند. شکوفایی کوشانیان در عهد پادشاهی به نام
کنیشکه رخ داد . بنا بر افسانه ها او به آیین بودا درآمد و به ترویج این آیین در قلمروی خود پرداخت که زمینه ساز رشد و شکوفایی این ایین در شرق
و نفوذش به ایران شد. مرگ آخرین پادشاه بزرگ کوشانی به نام واسودوا ظاهرا حدود سال 225 میلادی رخ داده است . براندازی حکومت کوشانیان
غالبا به ساسانیان نسبت داده می شود . به گواهی کتیبه ی شاپور اول ساسانیان مستقیما بر سرزمین های کوشانیان و احتمالا تا نزدیکی های
پیشاور حکومت می کردند. گرچه عده ای از مورخان سقوط کوشانیان را به شاپور دوم نسبت می دهند اما به هر تقدیر پیداست که ظهور ساسانیان
به روزهای شکوه و عظمت امپراتوری کوشان پایان داد گرچه بنا بر شواهد باستان شناسی تا مدتها چند پادشاه کوچک کوشانی به حیات خود ادامه
داند.
2) هپتالیان : به روایت منابع چینی در اواخر سده ی چهارم میلادی موج تازه ای از مهاجمان هون معروف به هپتالی به باکتریا سرازیر شدند و با
بیرون کردن سایرین خود در انجا مستقر شدند . پروکوپیوس مورخ رومی در توصیف هپتالیان می گوید که گرچه آنها نام و نژادی مشترک با هونها دارند
اما زندگی صحراگردی نداشتند. انان سیماهای نسبتا روشنی داشتند و مردگان خود را در خاک دفن میکردند. در مورد زبان هپتالیان کسانی مانند
گیرشمن اعتقاد دارند گویشی ایرانی بوده است اما ظاهرا بنا بر شواهد محکمتر زبان انها شاخه ای از زبان ترکی بوده . در طی قرن پنجم میلادی
هپتالیان به قدرتی مهم در سرزمین های شرقی ایران تبدیل شد. اوج قدرت انها در زمان پیروز پادشاه ساسانی بود. پیروز ابتدا برای بیرون کردن
تاج و تخت از دست برادرش به هپتالیان پناه برد و توسط آنها به پادشاهی رسید اما بعدها با انها به جنگ پرداخت و اسیر شد و مجبور شد برای ازادی
خود به هپتالیان خراج دهد. پیروز بار دیگر با هپتالیان به جنگ پرداخت که این بار در جنگ کشته شد . هپتالیان در عهد قباد پدر انوشیروان نیز دارای قدرت
بودند و او را در رسیدن به پادشاهی حمایت کردند اما ظاهرا همچنان از ایرانیان خراج می گرفتند. آتش بس سال 557 میلادی با رومیان به
انوشیروان این فرصت را داد تا حساب خود را با این دشمن قدیمی تسویه کند. او با ترکان نو ظهور در آسیا ی میانه متحد شد و از دو سو به هپتالیان
حمله کردند و انها را کاملا شکست دادند. جزئیات امر و مهمتر از همه اینکه پس از این پیروزی تقسیم سرزمین هپتالیان میان ساسانیان و ترکان به چه
شکل بوده است مشخص نیست .
3) ترکان : ترکها در میانه ی قرن ششم میلادی با عنوان قوم ترک اولین بار در تاریخ ظاهر شدند. پس از اندک زمانی کشور جدید ترک به دو قسمت
تقسیم شد. که قسمت غربی آن تا آمودریا و دریای خزر می رسید و توسط فرمانروایی به نام ایستمی اداره می شد. این فرمانروا با خسرو قرارداد
اتحادی بست که به شکست هپتالیان منجر شد . اما خیلی زود این متحدان به دشمنانی خطرناک برای ساسانیان تبدیل شدند و با رومیان
برای حمله به ایران به توافق رسیدند. در زمان هرمزد پسر انوشیروان بهرام چوبین سردار ایرانی شکست سختی به ترکان داد و تا مدتی خطر آنها را از
سر ایران کوتاه کرد . با سقوط ساسانیان از اعراب ترکان نیز قسمتهایی از سرزمین های غربی خود را از دست دادند.